ThE -sTrEeT-bLaCk - biologji(qeliza dhe algat)

BAZAT E CITOLOGJIS

Qeliza eshte njesia themelore dhe funksionale e qdo qenie te gjallë .

Qelizen e zbuloi robert huku---(1665).

Pjesët e gjalla janë:protoplazma me organelet e saja dhe bërthama.

Pjesët jo të gjalla janë:muri qelizordhe vakuola.

shkenca e cila mirret me studimin e qelizes quhet CITIOLOGJI.

qdo qeliz pa marr parasysh formen madhesin dhe karakterin e aktivitetin e saj q ee mbahet n jete duhet te kete se paku 3 sisiteme strukturore kimike ----sistemi i membranave (2) sistemin q e furnizon qelizen me energji dhe(3)sistemi q e siguron autorepruduksionin e qelizes .

Me bashkimin e qelizave qe kane preardhje te njejte embrionale qe kryen funksion te perbashket krijojne INDET

indet bimore janë:indi perques,indi gardhor,indi mekanik,indi krijues.

indet shtazore janë:indi eshtror,muskulor,nervor,kercor,epiterial.

Me kombinimin e dy apo me teper indeve krijohen ORGANET.

Me bashkimin e organeve krijohet SISTEMI I ORGANEVE.

QELIZAT PROKARIOTE DHE EKUARIOTE

Qelizat prokariote kanë struktur te thjeshtë qe kanë membrane qelizore shumë te thjesht dhe mure te forta , nuk kane bërtham por kane masë berthamore qe eshte e perzier me citoplazme .Ne citoplazme permbajne vakula nuk kane organele qelizore dhe per kete dallohen nga qelizat ekuariote(eucite ose qelizat e nderlikuara).

Ne grupin e qelizave preokariote bejne pjese:eobakterjet dhe algat blu te gjelbra .

QELIZAT EKUARIOTE----per nga ndertimi jan me te nderlikuar te cilat mendohet se kane preardhjen nga qelizat te thjeshta.

Qeliza ekuariote kanë:kepurdhat, algat,bimet e larta , parashtazoret dhe te gjitha shtazet e tjera.

Te qelizat ekuariote citoplazma gjendet midis gjendjes s e lenget dhe te ngurt , ne citoplazme gjendet berthama (nucelus)e cila bashke me citoplazmen jane pjese krysore te qelizes.

Ne citoplazme gjinden edhe ribozomet edhe ne qelizat bimore dhe shtazore .

Qeliza perbehet nga:muri qelizor, plastidet(plastet),mitokondritë,ribozomet,retikulumi endoplazmatik,berthama,aparati i golgjit,lilozomet,centrozomi.

MURI QELIZOR--gjendet vetem te qelizat bimore ,eshte i fort,elastik.roli i murit qelizor eshte ne percaktimin e formes se qelizes , dhe ne qarkullimin e lendeve te3 ndryishme organike dhe joorganike ne mes qelizave ne saje te prezences se poreve ne te.

PROTOPLAZMA--e perbejne citoplazma dhe organoidet te cilat kryejne funksion te caktuar jetsore dhe kan ndertim te veqante.

CITOPLAZMA--,si pjese themelore e protoplazmes ,eshte masë gjysme e lëngët ,pangjyre e tejdukshme,mes veti ngjitse dhe reflekton driten me teper se uji.Ne citoplazme gjinden:plastidet,mitokondrit,ribozomet,diktiozomet,lilozomet,sferozomet,centriolet,dhe retikulumi endoplazmatik.

PLASTIDET---gjendet vetem te qelizat bimore .Mungojne te disa bakterije dhe te te gjitha kepurdhat.Varesisht nga prania e pigmenteve plastidet ndahen ne 3 grupe:kloroplastet,kromoplastet,leukuplastet.

KLOROPLASTET--, kane ngjyre te gjelber e cila vjen nga prania e pigmentit te quajtur klorofil, e cila merr pjese ne procesin e fotozintezes .Gjendet e gjethe ,ne filizae reja ne fryte .

KROMOPLASTET--,jane me ngjyre te verdhe,te kuqe portokalli dhe te kuqe e qelet.Japin ngjyren e shum bimeve si:lulediellit,zhabines,luleshurdhes.Ju jep edhe fryteve si: domates specit,limonit,kajsisë.

nuk marrin pjese ne procesin e fotosintezes

LEUKUPLASTET--jane plastide pa ngjyre sepse nuk permbajne pigmenete .ne to krojohet shiqeri dhe proteinat.nuk marrin pjese ne procesin e fotosintezes.

MITOKONDRIT---jane trupa te pangjyr te vendosura ne citoplazme nuk gjendet te bakteriet dhe algat blu te gjelbra .kane forme topthash ose shkopinjesh,jane qendra e frymarrjes s e qelizes.

RIBOZOMET--jane forma sferike dhe gjenden te qelizat e te gjitha qenieve te gjalla .Ne te kryhet sinteza e matierjeve ushqyese(proteinave).

RETIKULUMI EDOPLAZMATIK--perbehet prej sistemit te kanaleve te degzuar qe sherbejne per transportin e shumë matierjeve ,ne te jane te vendosura ribozomet

BERTHAMA--eshte pjese e pandare e qelizave te gjalla .nese berthama ndahet prej qelizes ajo vdes.rendom ne qeliz gjindet vetem nje bertham por ka qeliza qe kan edhe me shum berthama ne bertham gjinden kromozomet te cilat jane bartese te trashigemis .

CENTROZOMI---eshte organel qelizor qe gjindet vetem te qelizt shtazore dhe nuk gjindet te qelizat bimore .Roli i centrozomit eshte ndarja e qelizes ne dy formacione...

NDARJA E QELIZËS

Behet ne disa menyra me :amitoza.endomitoza.mejoza.

dallimi i qelizave;

Qelizat bimore: Qelizat shtazore:

kanë murin qelizor skanë mur qelizor

kanë kloroplaste skanë kloroplaste

nuk kanë ce

Algat jane bime te cilat kane te gjitha organelet qelizore.trupi i tyre quhet TAL dhe ben pjese ne grupin e TALOFITEVE.

Bime talofite quhen   bimet te cilat nuk kane :rrenje,kercell dhe gjethe. te vertet .

Kane rizoide te cilat zevendsojn rrenjen ,kaluidi i zevendeson kercelli,filoidi i z evendeson gjethet.

                                                               BAKTERIET

jane organizma njeqelizor te cilat si matrial trashegues kane vetem ADN.

Format e bakterjeve jane:sferike,shkopthore,spirale,penjezore.

levizin me flagjel

Karakteristik per bakterjet eshte ndertimi kromozomal ne forme unazore .

Muri i qelizes bakteriale eshte formacion qe rrethoALn organelet qelizore dhe ofron mbrojtje nga lendimet e jashtme fizike.

bakteriet levizin me flagjel ,dallojm disa forma te bakterjeve me flagjel si:monotrihe,amfitrihe,llafotrihe,pertrihe.

shumohen me ndarje te thjesht q e quhet AMITOZ.

                                                      ALGAT BLU TE GJELBRA

algat blu te gjelbra   jane organizma te thjeshte bimor te cilat ushqehen ne menyr aututrofe ,e kryejn procesin   fotosintezes .muri i tyre eshte shum shtresor i cili eshte i ndertuar prej materjeve organike si : celuloz,hemiceluloz,baktin murin.

muri eshte i ndar ne dy pjese:KROMOPLAZMA dhe QENDROPLAZMA

KROMOPLAZMA eshte pjesa periferike e citoplazmes e cila eshte e ngjyrosur .

Pjesa qendrore qe quhet QENDROPLAZMA ne te ndodhet matriali trashegues ADN,ARN.

jane te pa levizshme.

shumohen ne menyr vegjetative dhe ne menyr joseksuale(me spore)

Perfaqsues me te rendesishem jane: NESTOKU,OSCILATORJA DHE GLEOKAPSA.

                                                                ALGAT E KUQE(REDOPHYTA)

munden me qene organizma njeqelizor dhe kolonial dhe shumqelizor .

Ngjyren e merr nga pigmenti i kuq(fikoertrin).

kane forma :penjezore,gjethore,levoreje,shkurre.

Plastidet qe ndodhen ne algat e kuqe quhen RODOPLASTE per kete arsye e kan marre emrin RODOFITE.

Shumzohen ne menyr vegjetative,joseksuale dhe seksuale .

Shumimi seksual beht me gamete te cilat krijohen ne gametangj .

Brezi seksual quhet GAMETOFIT,ndersa ai jo seksual quhet sporofit.

Perfaqsues me te njohur jane:BANGIA,BATRAKOSPEMUM,CERAMIUM.

rendesia e tyre eshte ne EKONOMI.

                                                      ALGAT SILIKATE(BACILOPHYTA)

jane organizma njeqelizor rralle kolonial me ngjyr te murrme ne te qelur os ete verdh ne te murrme .

Kane3 forma :topthe,cilindrike,pejëzore.

Ato dallohen per nga ndertimi s epse kane formen e kutise dhe kapaku.

Pjesa e vogel e cila mbulon kapaku quhet HIPOTEK

Pjesa permbi ose kapaku quhet EPITEK.

Muri qelizor eshte i pershkruar nga silici pe r kete arsye e kan ,marre emrin alga silikate.Ne murin qelizor gjendet nje holi e cila quhet RAFA   dhe ua mundeson levizjen .

Shumohen ne menyr vegjtatve dhe ne menyr seksuale .

perfaqsues te algave jane:CIKLOTELLA DHE PINULLARIA.

                                                   ALGAT E MURRME(PHEOPHYTA)

trupi i tyre eshte ne forme pejëzore,pllake,gjethore dhe shkurre ,keto ndertojne livadhe nenujore qe jane te focuar per substrati.

Plastidet e ketyre quhen FEOPLASTE.

Perfaqsues me te njohur jane :FOKUSI,EKTOKORPUSI,MAKROLISTI,NEUROCISTI,LAMINARJA.

Shumohen ne menyr vegjetative ne menyr joseksuale me (zoospore) dhe ne menyr seksuale me gamete .

Keto alga perbejne karbohidrate dhe vitamin A,B,C.

                                                    ALGAT E GJELBRAKLOROPHYTA)

jane grupi me i madh i algave .

Trupi i tyre mundet me qene njeqelizor,kolonial ,pejezor,i degzuar os e i padegzuar.

Keto mun te dallohet , RIZOIDI,FILOIDI DHE KALOIDI.

Emrin e kan marr per shkak te pranis s e ngjyres s e gjelber .

shumzohen ne menyre vegjetative ,joseksuale dhe seksuale .

shumimi joseksual behet me zoospore dhe aplanospore

Perfaqsues me te njohur jane :KLORELCA,KLAMIDOMONASI,SPIROGIRA,VOLVOX,ZIGONEMA,ULVA,KALURELPA,ACETBULARJA

                                                 KEPURDHAT

Jane organizma jofotosintetikku si karbohidrat rezerv e kane glikogjenin .

Trupi i tyre eshte pejëzor ,dhe quhet MICEL i cili eshte i ndertuar nga HIFET.keto ushqehen ne menyre HETEROTROFE te cilat e marrin ushqimin e gatshem ne menyr PARAZITE dhe ne menyre SPAROFITE ne mardhenie SIMBIOTIKE.

Shumumi vegjetativ behet me ndarje (ndarja e micelit)dhe me lulzim.

kepurdhat shumohen ne menyr joseksuale me spore.Dhe me menyr seksulae me gamete .

ekzistojne dy ndarje:1--KEPURDHAT JARGORE 2---KEPURDHAT E VERTETA.

Kepurdhat jargore kane trup te perber prej nje mase te protoplazmes e cila quhet PLAZMID.

KEPURDHAT E VERTETA----jane nje dhe shumqelizor trupin e kane pejezor te ndertuar nga HIFET te cilat mund te jenë të ndara ne qeliza os ete pandara . Ka 3 klase 1----FIKOMOCETET,2---ASKOMCETE,3---BAZIDOMOCETET.

1---jane kepurdha mikroskopike me hife te pacoptuara te degzuara shum berthamshe dhe murin e ndertuar nga hitina dhe celuloza.

perfaqsues me e njohur jane:MYKU(mucormucedo)dhe VRAGU I RRUSHIT.

2---perfaqsues me te thjesht jane THARMET kurse ato me te zhvilluar jane KEPURDHAT ME KAPEL .

KARAKTERISTIK E askomoceteve eshte ASKU e cila paraqitet me 8 aksospore, dhe per kete arsye qesket e kane marfr emrin AKSOSKARP.

Ne askomocete bejne pjese ENICILIUMI,ASPERGILLUSI, nga te cilat prodhohen antibiotiket.

3----Tipar krysor eshte BAZIDIA ne te cilen krjohen kater spore e qe quhen BAZIDIOSPORE.ndersa qesket quhen BAZIDIOKARPE.

Ne kete grup bejne pjese:KAPELORET,BLOZA,NDRYSHKU.

Rendesia e ketyre eshte se perdoren ne industrin e fermitimi,ushqimit,keto bejne zberthimin e mbeturinave , ndihmojne qarkullimin e materjeve dhe perdoren ne mjeksi .

                                                  LIKENET(LICHENOPHYTA)

Likenet bejne pjese ne grupin e bimeve te ulta ku trupi i tyre eshte i ndertuar nga algat dhe kepurdht qe kane mardhenie reciproke njera me tjetren dhe qe   quhen SIMBIOZ.

Jetojne ne levore te drunjeve,shkembinje,gjama,jetojne ne temperatura te ulta ne akull -196 c dhe e kryejne fotosintezen en -24.

Te likenet dallojm dy tipa te nertimit HOMOMER dhe HETEROMER.

HOMOMER--eshte kur algat jane te shprendara neper micelin e kepurdhe.

HETEROMER--eshte i persosur dhe ka vend te caktuar ne grupin e likenit.

jetojne ne vende ku nuk mund te jetoj asnje bime .

si perfaqsues me te njhur jane:CETRARIA dhe KSANDORJA.

                                                    MYSHQET(BRYOPHYTA)

Myshqet jane grup i bimeve te larta te cilat nuk kane rrenje te vertet .

Jane bime jo enzore pe rkete arsye nuk kane tufa perquese .

Myshqet shumohen ne menyr joseksuale,seksuale dhe vegjetative.

ushqehet ne menyre aututrofe .

Myshqet ndahen ne dy klase 1---myshqet REZHDORE (hepaticoprita) dhe 2--myshqet e VERTETA(BRYOPSIDA).

1----kane trup et shtypur te shtrire os e perpjet me gjetheza .perfaqsues kryesor jane ;marchantia polimorpha,

Myshqet kane edhe disa rende e tyre antrocerales ne gjinin antoceros rendin jungerminales ,rendin colibrays.

2---kane 3 nenklas : mushqet e gjelbra (bryidae),te bardha (sphagnidea),dhe te zezza(andreaidae).

perfaqsues i myshqeve te gjelbra jane:PLISORJA eshte bime dioike

(bime dioike i ak te ndara njera ane eshte bime mashkullore ndersa tjetra eshte femrore.

Perfaqsues i myshqeve te bardha eshte:SPAGNUMi(jeton ne vende moqalike).

myshqet jane bime fotosintetike dh kane mundesi te depoojne materje oraganike dhe mendohet s ekane preardhje pre nje grupi zhdukur te algave te ngjashme me algat e gjelbara.

                                                     FIERNAT(PTERIDOPHYTA)

bejne pjese ne grupin e bimeve te larta jane grup heterogjen .

BREZI DOMINUS ESHTE AI SPOROFIT.d.m.th bimet e gjelbra qe permbajne spore dhe bejne pjese ne grupin i bimeve sparofite .

gjenerata gametofite eshte i reduktuar per arsye s e eshte nje trupth i vogel me ngjyr te gjelber qe quhet PROTAL ]

Fiernat kane tri organe vegjetative te mirfillta dhe bejne pjese ne grupin e ibimeve te larta (kromophyta)dhe i kane te zhvilluar enet perquese dhe quhen bime vaskulare.

Fiernat kane 5 divizione 1---RINIOFITE, PSILOTOFITE,LIKOPODIOFITE,EKUIZETOFITA,POLIPODIOFITE.

RINOFITE--konsiderohen si bime te para toksor me tufa perquese dhe gojza e sot konsiderohen si bime fosile .

RINIOFITET jane grup shume i rendesishem i bimeve te zhdukura sepse nga ky grup mendohet se kane origjinen bimet e larta .

PSILOTOFITE---ne kete grup bejne pjese nje grup i vogel i fiernave ,bimet se sodit jaen pa rrenje kane gjethe te vogla lospore dhe degzim dikodomik

Ndertimi i tufave perquese eshte e nivel me te lart s e sa riniofitet.

LIKOPODIOFITET(lycopodyophyta)--ky divizion kryesisht bimet e zhdukura rreth 400 milion vite .

Dallohen prej fdiernave te tjera nga 3 veqeri : prania e tri organeve vegjetative me gjethe te vogla me nije tufe perquese (mikrofolie),sporangje e vendosura ne sqetull te gjethit ,dhe paraqitjes se dy llojeve te sporangjeve(mikrosporet dhe makrosporet).

Kjo dokuri quhet HETEROSPORIZEM

Likopodiofitet kane nje klas dhe 3 rende ,klasa eshte LIKOPODIOPSIDA ndersa renset jane :ISOTALES LIKOPODIALES SELAGINELLALLES.

EKUIZETOFITA(equisetophyta)--perfaqsues me i njohur eshte rreth EQUIZETUM me rreth 30 lloje te perhapura neper tere boten qe quhet KEPUTJE.

Rritet ne vende:ligatina,livadhe ,lageshti,buze prrojeve dhe ne vende me hije .

ekuizetophyta ka 2 kercell njeri eshte FERTIL dhe i dyti STERIL.

FERTIL--cikli i shumimit ,,STERIL ---per ushqim.

POLIPODIOFITE(POLYPODIOPHYTA)--perfaqsues eshte FIERSHQIPJA (pteridium aquilium) me gjethe pendore dhe rritet buze pyllit te prere .

Format e gjetheve te llojit te sotem eshte te tipit MEGAFIL ,jane grup mjaft heterogjen sipas formes dhe pamjes ku krijojne izo dhe heterospore .

polipodiofitet izospore krijojne spore te njellojta me sporangjet e tyre.

Per sporangjet e tyre jane te dy llojta :EUSPORANGIATA DHE LEKTOSPORANGIATA.

Eursporangiata muri i sporangut eshte i trash ,shum shtresor dhe nuk kane mekanizma per hapje .

Lektosporangiata sporangu ne gjendje te pjekur ,eshte njeshtresor dhe ka nje mekanizem per hapje.

                                                         VIRUSET

Viruset kane forma te ndryshme por me s e shumti paraqiten ne forme cilindrike dhe ovale . ato jane teper te imta sa mun te shihen vetem me mikroskop .viruset nuk kane ndertim qelizor por perbehen vetem nga acidi nukleik dhe membrana proteinike.

Te gjithe viruset jane parazit dhe dallohen nga gjallesat e tjera njeqelizoe ,sepse mund te rriten e te shumohen vetem mbrenda qelizave te gjalla .Viruset jane shkaktar te shum smundjeve qe shkaktohen nga veprimi i viruseve te ndryshme ,si fruthi ,lija ,terbimi,paralizae femijeve ,polimeliteti,SIDA etj.

ntriolen                           kanë centriolen